در دوره قاجار و حاکمیت شاهان بعد از آغا محمدخان، شاهد این هستیم که پادشاهان قجری به دلیل ناتوانی در اداره کشور دست بیگانگان را در امور کشور باز گذاشته و دولت های اروپایی با وجود به دست آوردن قرارداد های مالی متعدد به این موضوع نیز قناعت نکرده و گاه و بیگاه در عزل و نصب ها و امور مختلف ایران مداخله می کردند. در این میان دولت های روس و انگلیس، شمال و جنوب ایران را به عنوان منطقه نفوذ خود تقسیم کردند.
دولت بریتانیا که حوزه نفوذ خود را در جنوب ایران قرار داده بود با آغاز جنگ جهانی اول بی توجه به اعلام بی طرفی ایران در جنگ، به بهانه تامین امنیت نیروهای خود به دولت مرکزی اولتیماتوم داد که یا امنیت راهها را تأمین کنید یا این که دولت بریتانیا با سربازان خود وارد ایران شده تا از منافع دولت بریتانیا دفاع کند، بدین ترتیب دولت بریتانیا خاک ایران را از طریق بندر بوشهر مورد تهاجم قرار داد؛ در این میان مبارزان جنوب با رهبری علمای اسلام به قیام علیه دولت متجاوز پرداختند تا از لگدکوب شدن خاک کشور توسط دولت بریتانیا جلوگیری کنند.
نقش روحانیون به عنوان راهبر مردم و سرداران مبارز در قیام مردم جنوب در طول جنگ جهانی اول بسیار چشمگیر است، به گونه ای که اکثر مبارزان جنوبی و بخصوص سرداران مجاهد خطه بوشهر، تنگستان، دشتستان، دشتی و کازرون با هماهنگی علمای اسلام و کسب مجوز جهاد، وارد میدان نبرد می شدند.
اندیشههای ضد استعماری و ضداستبدادی آیتالله سید عبدالله بلادی بوشهری در خیزش عمومی مردم جنوب به ویژه بوشهر بر علیه بریتانیا چشمگیر است و وی بهعنوان برجستهترین رهبر روحانی و مذهبی مخالف اهداف انگلیس در بوشهر و نواحی جنوب ایران به شمار میآید.
راهبری ویژه آیت سید عبدالله بلادی بوشهری و مجموعه قوی اطلاعاتی که وی در بوشهر سازماندهی کرده و کلیه اخبار و اطلاعات مهم را جمعآوری و در کمترین زمان ممکن به دست مبارزان می رساند، نقش ویژه ای در تاکتیک جنگی و تصمیمهای سیاسی رئیسعلی دلواری و دیگر مبارزان داشت.
همچنین رسالههای جهادیه و سخنرانی های این روحانی مبارز در تهییج مردم نقش بسزایی ایفا کرد و ارتباطات وی با دیگر علمای تاثیرگزار منطقه و کشور باعث شد این مبارزه، هویتی ملی و دینی گرفته و دیگر وطن پرستان و روحانیون بنام جنوب و حتی کشور وارد کارزار شوند و بتوانند بریتانیاییها را در اداره و کنترل بوشهر دچار مشکل کنند؛ همین موضوع آنان را برآن داشت که سرانجام مدتی پس از اشغال بوشهر، به ناچار طی توافقی با دولت ایران و ایالت فارس، با انتصاب حکمرانی ایرانی برای بوشهر موافقت کنند.
آیت الله بلادی به چند دلیل، تفاوت های بارزی با علمای دوره خود داشت و همین تفاوت ها باعث شده بود که اثر گذاری وی در بین مبارزان بیش از دیگر علمای منطقه باشد. این تفاوتها عبارتند از:
1. تألیفات گسترده
2. آشنایی با زبان های مختلف استفاده از فنون مدرن مانند صنعت چاپ
3. شناخت غرب و دشمن شناسی
4. تأثیرپذیری از اندیشه های آخوند خراسانی و تجربه نهضت مشروطه
5. ارتباطات وی با سایر علما و آزادی خواهان
بلادی به دلیل وسعت دانش و شناخت علوم جدید در حوزه های مختلف به نگارش دست زده است. تألیفات و کتابهای آیتالله بلادی قریب به هشتاد جلد است. او در قلمروهای مختلفی چون تاریخ سیاسی معاصر ایران و جهان، تاریخ اسلام، سیره رسول اکرم و ائمه اطهار (ع)، علم النساب، فقه، اصول، منطق، فلسفه، احکام، عبادت، دعا، نجوم، پزشکی و ادبیات تألیفات دارد. او یکی از دانشمندان کثیرالتألیف است که علاوه برحضور مستمر، قوی و مؤثر در صحنههای سیاسی، لحظه ای از نوشتن و پژوهش باز نایستاد.
آیتالله بلادی به چند زبان از جمله عربی، لاتین، عبری و اردو آشنایی کامل داشته و به فنون جدید چون صنعت چاپ، عکاسی و روزنامه نگاری توجه می نموده و از آنها در مبارزه بهره می جست. او از مجاهدان خواست تا برای خود چاپخانه ای فراهم آورده و اخبار جنگ را بهطور مرتب منتشر کنند.
دشمن شناسی و شناخت کشورهای غربی از دیگر ویژگی های این مجتهد بوشهری است. بلادی با دخالت روس و انگلیس در امور ایران بهشدت مخالف بود. خود وی در این باره تصریح دارد که «از بدو ورود به بوشهر و عودت از نجف اشرف چون این دخالت من غیر الحق را و دخالت مسلحه را به ثغر مهم ایران، بوشهر، میدیدم، به قدر امکان، نطق بر منابر و خطابات در محافل و تلگرافات به مرکز دولت و ملأ و خطوط به عراق و علما مینمودم. این معنی بیشتر اسباب عدوات آنان (انگلیسیها) و اتباع شان با احقر گردید». علاوه بر آن در این زمان که روسها با حمله به نواحی شمالی ایران، بهویژه آذربایجان و کشتار آزادیخواهان دست زده بود، «لایحه جهادیه» را منتشر کرد. وی در برابر ظلم های ممالک اروپایی به نگارش کتاب «ایقاظ الحبیب فی مظالم الصلیب». اقدام کرد این کتاب شامل افشاگری جنایات دولت های مسیحی و اهل صلیب در ممالک اسلامی است که از زمانهای قدیم شروع شده و تا دوران معاصر ادامه می یابد.
همین شناخت وی از غرب و بخصوص دولت بریتانیا باعث شده بود وی در مبارزات خود نسبت به دیگر روحانیون پیشروتر و دوراندیش تر باشد.
نکته قابل توجه اینکه، آیتالله بلادی بوشهری با امضا تعداد دیگری از علمای بوشهر، سه ماه قبل از تهاجم انگلیس به بوشهر و اشغال آن و قتل عام آزادیخواهان منطقه، نامه ای به وزرات داخله ارسال میدارد و درآن نامه به دولت هشدار میدهد و از دولت میخواهد که نیروهای نظامی را در بوشهر تقویت کنند و با این نیروی اندک، نمیتوان در مقابل انگلیستان ایستادگی کرد و این نشان از تیزبینی و دور اندیشی دارد.
تجربه مبارزه در نهضت مشروطه، بلادی را برای راهبری قیام جنوب بر علیه دولت بریتانیا آماده کرده بود. وی در نهضت مشروطیت، مانند استادش، آخوند خراسانی، از مدافعان جدی مشروطه بود. کتاب کشکول وی، نشانه این دیدگاه است و از اسناد تاریخ اجتماعی و فکری حوزه نجف اشرف در آغاز نهضت مشروطیت در ایران محسوب میشود (رجبی، 1378: 112).
ارتباطات آیت الله بلادی با علما و مبارزان منطقه از دیگر ویژگی های این مجتهد مبارز است که باعث تاثیر گذاری هرچه بیشتر وی در قیام مردم جنوب بر علیه بریتانیا شد.
بلادی ارتباطات ویژه ای با رئیسعلی دلواری سردار جنوب داشت و او را در مبارزه راهنمایی نموده و در برقراری ارتباطات با دیگر بزرگان منطقه یاری میکرد. وی با شیخ حسین خان چاهکوتاهی، زائر خضر خان اهرمی و ناصر دیوان کازرونی نیز روابط نزدیک داشت؛ همین روابط به بزرگان مناطق مختلف و دوری از تفرقه و اختلاف به اثر گذاری راهنمایی های این مجتهد بزرگ می افزود.
آیتالله بلادی طی نامه به خوانین جنوب از آنها میخواهد که با انگلستان همکاری نکنند. وی تاکید می کند: «همه میدانند که عموم مسلمانان تا چه اندازه از فشار روس و انگلیس در زحمت بوده و سالهاست که بدون هیچ تقصیر و گناهی همه گونه تعدیات را متحمل شدهاند. جنگهای داخلی بین خودتان را متوقف کنید و هم بر علیه انگلیس متحد شوید تا دشمن را از خاک کشور اخراج نمایید» (مطهری زاده، 1389: 91).
سید عبدالله بلادی بوشهری جهت هماهنگی نیروهای منطقه در برابر تهاجم انگلستان و هماهنگ کردن آنها نامههایی به آنها مینویسد و از آنها میخواهد تا علیه انگلیس اقدام نمایند. غیر از منطقه بوشهر، نامه ای برای ناصر دیوان کازرونی میفرستند و ضمن برشمردن جنایات انگلیسیها، از او میخواهد در جهت اخراج انگلیسیها از منطقه اقدام کند.
وی برای به صحنه کشاندن دیگر علما نیز اقدامات مختلف انجام می دهد تا از توان آنها جهت مقابله با بریتانیا نیز بهره ببرد و برای آنکه توجه علمای جهان تشیع را به مظالم انگلیسیها جلب کند، با فرستادن نامه و تلگرافهای فراوان و متعدد به مراجع تقلید در عراق و ایران، آنان را از ستمی که بر مردم بوشهر صورت میگرفت، آگاه کرد.
آیتالله بلادی همچنین شیوههای اثرگذاری منحصر بفردی در مبارزه و کمک به مبارزان از خود بروز میداد، از جمله:
1. سخنرانی های آتشین در مسجد و نقاط پر جمعیت
2. تبدیل منزل خود به محفل مبارزان
3. نگاشتن رسالههای جهادی و اصول نبرد به صورت کتاب و مقاله
4. نامه نگاری
5. ایجاد تشکیلات قوی اطلاعاتی و ضداطلاعاتی
آیت الله بلادی بوشهری در راه مبارزه از شیوه های گوناگونی جهت روشن نمودن افکار عمومی بهره می برد و در راستای یاری رساندن به مبارزان در میدان مبارزه نیز هوشیار بوده و اقدامات اثر گذاری را صورت داده که کمتر در میان علمای آن زمان مشاهده شده است.
بخشی از تلاش های بلادی به سمت تهییج عموم مردم برای مبارزه است که ایراد سخنرانی های آتشین در بوشهر و شیراز از آن جمله است. یکی از سخنرانیهای آیتالله بلادی در بوشهر بین جمعیت چند هزار نفری در یکی از مساجد، در زمانی صورت گرفت که کشتیهای جنگی انگلیس در لنگرگاه بوشهر برای شلیک و گلوله باران کردن بوشهر آمادگی داشتند و این امر باعث شد که فرماندار وقت بوشهر از ایشان تقاضای ختم مجلس و متفرق شدن جمعیت را بنماید.
خانه وی در بوشهر محل تجمع مردم بود و ایشان نیز مردم را برای مبارزه با بریتانیا تحریک می کرد ایجاد یک مرکز مبارزاتی در بوشهر اقدام مهمی بود که مبارزان را گرد وی جمع می کرد.
صدور حکم جهاد و نوشتن رساله های جهادیه از دیگر اقدامات آیت الله بلادی بود که اثر مهمی در همه گیر شدن قیام بر علیه بریتانیا داشت و مردم مذهبی بوشهر و دیگر نقاط جنوب به واسطه این احکام به میدان نبرد وارد می شدند.
بلادی در بوشهر با نوشتن بیانیه های مختلف سعی در به جنب و جوش درآوردن مردم داشت و پس از آن که به اجبار به شیراز سفر کرد در آنجا نیز از اقدامات خود دست نکشید. آیتالله بلادی برای آنکه حس مذهبی و معنوی مسلمانان ایران را برانگیزاند و برای آنکه رویحه جهاد و نبرد با انگلیس را در مجاهدان تقویت نماید، طی مقاله ای مفاد دعای «مرزداران» صحیفه سجادیه اما زین العابدین (ع) را مورد بحث و بررسی قرار داد و فرازهای مهم و حساس این دعا را تجزیه و تحلیل کرد. این مقاله نیز در سطح وسیع چاپ و به سرتاسر ایران فرستاده شد. همچنین چند روزنامه محلی شیراز اقدام به چاپ متن کامل آن مقاله نمودند.
در این هنگام از مرکز مجاهدان، تنگستان وچاهکوتاه، از آیتالله بلادی تقاضا شد که برای نبرد با دشمن دستورالعمل تنطیم و تدوین نماید. او عالیه اسلامی و احکام رهاییبخش قرآن، دستوراالعملی در 110 ماده درباره اصول نبرد با کفار تحریر و برای مجاهدان ارسال داشت. مطالعه این نظام نامه، روشن بینی و دید تاریخی بلادی را کاملاً نشان میدهد.
وی در این نظام نامه مسائل نوینی را در عرصه مبارزه به سرداران جنوب گوش زد می کند. وی ضمن ارائه دستورالعملهای مختلف درباره اصول نبرد، رعایت بهداشت، رفتار خوب با اسرای جنگی، تشکیل یک شبکه ضد اطلاعات، رعایت نظم و امور اداری برمسئله به اصطلاح امروز «روابط نگاری جنگ» تأکید فراوانی نمود و چندین بند از نظام نامه را اختصاص به این مسائل داد. او از مجاهدان خواست تا برای خود چاپخانه ای فراهم آورند و اخبار جنگ را بهطور مرتب چاپ منتشر کنند.
آیتالله بلادی در این مورد مینویسد:
در این هنگام بود که انگلیسیها رسماً دوایر دولتی را در بوشهر قبضه کردند و بیرق شیر و خورشید را تبدیل به صلیب کرده بودند. آتش مجاهدین شعله ور گردید، حملات خود را به شهر نزدیک میکردند. جمعی کثیر از مجاهدین، بهواسطه مهاجمه شدید، از جمله مرحوم رئیسعلی دلواری و پسر جوان لایق، آقا شیخ حسین خان و دیگران، شهید و جمعی اسیر شدند مع ذالک، اصلاً در اساس حملات مجاهدین تزلزلی نیامده. از این طرف، بهواسطه تغییر بیرق بوشهر در شیراز احزاب سیاسی مشغول به مشق نظامی ملی بودند و رژیمان ژاندارمریها هم مشغول تدارکات بودند. از مرکز مجاهدین خواهش نظام نامه اساسی و اصولی حربی برای عملیات ملی شد؛ لذا فوراً 110 ماده اصول حرب نوشتم و برای آنها فرستادم (بلادی بوشهری، 1373: 66-67).
نامه نگاری های متعدد از آیت الله بلادی با علمای نقاط مختلف کشور، مبارزان و علاقه مندان به مملکت و مسئولان کشور کمک فراوانی به رسوایی هرچه بیشتر متجاوزان و آشنایی بزرگان و عموم مردم با فداکاری های مجاهدان قیام جنوب کرد و همین تبلیغات آیت الله بلادی بود که باعث شد بعد از شهادت رئیسعلی در نقاط مختلف کشور برای وی مراسم یاد بود بگیرند و شور ضد انگلیسی بیش از پیش کشور را فرا بگیرد.
بلادی تشکیلات قوی اطلاعاتی را در بوشهر سامان دهی کرده بود و اخبار مورد نیاز رئیسعلی و دیگر مبارزان را از بوشهر تأمین و برای آنها ارسال می کرد و همین اطلاعات در میدان نبرد یاریرسان مجاهدان بود و گره های نبرد را در مراحل سخت باز می کرد.
شایان ذکر است این اقدامات باعث شد انگلیسیها در اداره و کنترل بوشهر دچار مشکل شوند و سرانجام از ادامه اشغال بوشهر صرفنظر کنند. آنان اعتراف کردند که حسابشان در مورد اشغال بوشهر اشتباه از آب درآمده و سرانجام مدتی پس از اشغال بوشهر، به ناچار طی توافقی با دولت ایران و ایالت فارس، با انتصاب حکمرانی ایرانی برای بوشهر موافقت کردند و پرچم ایران بار دیگر در بوشهر بر افراشته و حاکمیت ایران بر این منطقه برقرار شد.
با توجه به مسائلی که ذکر شد می توان به جرات این ادعا را بیان کرد که نقش آیت الله سید عبدالله بلادی بوشهری در قیام مردم جنوب بر علیه استعمار منحصر به فرد بوده و ایشان با گسترش اندیشه ضد استعماری و به میدان آوردن مردم، علما و بزرگان قبایل توانسته بود رهبری این قیام را بر عهده داشته باشد.
نویسنده: مهراب کیانی - کارشاسی ارشد علوم سیاسی